Asbestle Çalışmalarda Maruziyet Sınırları ve Temiz Ortam Değeri Üzerine Değerlendirme

“Asbestle Çalışmalarda Sağlık ve Güvenlik Önlemleri Hakkında Yönetmelik” uyarınca, asbest söküm çalışmaları özel güvenlik önlemleri alınarak, karantina altında ve kişisel koruyucu donanım (KKD) kullanılarak yürütülmelidir. Bu kapsamda çalışanların maruziyeti, yönetmelikte belirtilen 0,1 lif/cm³ sınır değeri üzerinden değerlendirilir. Bu değer, 8 saatlik zaman ağırlıklı ortalama (TWA) esas alınarak belirlenmiştir ve çalışanların KKD ile korunduğu kontrollü ortamlarda kabul edilebilir sınır olarak tanımlanmıştır.

Ancak bu değer, sadece aktif çalışma esnasındaki maruziyet için geçerlidir. Asbest söküm işlemleri tamamlandıktan sonra, ortamın güvenli olduğunun kabul edilebilmesi için ayrı bir kriter olan "temiz ortam sınır değeri" tanımlanmalıdır. Ne yazık ki, Türkiye’de bu konuda herhangi bir resmî sınır değeri yönetmelikte tanımlanmamıştır.

Yönetmeliğin 9. maddesinin 3. fıkrasında yalnızca şu ifade yer almaktadır:

“(3) İşveren ve/veya temsilcileri, asbest söküm, yıkım, tamir, bakım, uzaklaştırma işlemleri tamamlandığında, işyerinde asbest tozuna maruziyet riskinin kalmadığını belirten ve ölçüm sonuçlarını da içeren bir belge düzenlenmesini sağlar.”

Bu ifade, uygulamada çeşitli yorumlara neden olmaktadır. Kimi uygulayıcılar, bu maddeyi ortamda hiçbir şekilde asbest lifi kalmamalı şeklinde yorumlamakta ve “1 lif/m³ bile kabul edilemez” sonucuna ulaşmaktadır. Bu yaklaşım ise mevcut teknolojilerle ölçülebilirlik sınırlarının ötesinde ve gerçekçi olmayan bir beklenti oluşturmaktadır.

Öte yandan, temiz ortam değeri tanımlı olmadığı için bazı kişiler de bu boşluğu 0,1 lif/cm³ sınır değeriyle doldurmakta, yani çalışma sırasında geçerli olan sınır değerini temiz ortam için de geçerli saymaktadır. Bu yaklaşım tehlikeli ve bilimsel temelden yoksundur. Çünkü 0,1 lif/cm³; ancak KKD kullanılan, kontrollü ve sınırlı alanlarda çalışan kişiler için kabul edilebilir bir düzeydir. Temizlenmiş ve yeniden kullanıma açılacak ortamlarda bu değerin çok altında bir sınır belirlenmelidir.

Avrupa Ülkelerinde Asbest Maruziyet Sınır Değerleri

Avrupa Birliği'nde asbest maruziyetine ilişkin sınır değerler, 2009/148/EC sayılı “Asbeste Maruziyetle İlgili Direktif” kapsamında uzun yıllardır 0,1 lif/cm³ olarak belirlenmiştir. Ancak birçok üye ülke, bilimsel veriler ışığında bu sınırı daha da düşürmüştür.

🔹 Avrupa Komisyonu, 28 Eylül 2022 tarihli resmi basın açıklamasında, çalışanların korunmasını artırmak amacıyla bu sınırın 0,01 lif/cm³ düzeyine indirilmesini önermiştir.📎 Kaynak: Avrupa Komisyonu Basın Açıklaması – IP/22/5679

Bu değişiklikle birlikte birçok Avrupa ülkesinde halihazırda uygulanmakta olan daha sıkı sınır değerler AB genelinde yaygınlaştırılacaktır.

Ülke Bazında Durumlar:

Ülke	Maruziyet Sınırı (çalışanlar için)	Temiz Ortam Hedefi	Açıklama
Fransa	0,01 lif/cm³	0,01 lif/cm³	Mevzuatta sıkılaştırılmıştır.
Hollanda	0,01 lif/cm³	0,002 lif/cm³	Avrupa’daki en düşük değerlerden biri.
Almanya	0,1 lif/cm³	0,01 lif/cm³	Temizlik sonrası kontrol zorunludur.
İsveç	0,01 lif/cm³	0,01 lif/cm³	Sıkı denetim uygulanmaktadır.
Belçika	0,01 lif/cm³	0,01 lif/cm³	Yeni standartlara geçiş yapılmaktadır.
İngiltere	0,1 lif/cm³	<0,01 lif/cm³	Temiz ortamda düşük lif hedeflenir.

⚠️ Bu tablo, Avrupa ülkelerinin çoğunun artık 0,01 lif/cm³ veya daha altı seviyeleri hem çalışan sağlığı hem de çevresel temizlik açısından benimsediğini açıkça göstermektedir.

Asbest Ölçüm Yöntemleri: PCM ve SEM-EDX Arasındaki Temel Farklar

Asbest liflerinin ortamda ölçülmesinde iki temel analiz yöntemi kullanılmaktadır:

1. Faz Kontrast Mikroskobu (PCM - Phase Contrast Microscopy)

2. Taramalı Elektron Mikroskobu (SEM-EDX - Scanning Electron Microscopy with Energy Dispersive X-ray Analysis)

Her iki yöntem de yalnızca belirli geometrik ölçütlere uyan lifleri hesaba katar:

• Eni ≤ 3 mikron

• Boyu ≥ 5 mikron

• Boy/en oranı ≥ 3

🔬 PCM (Faz Kontrast Mikroskobu)

• PCM, sadece lifin şekline ve boyutuna göre değerlendirme yapar.

• Elementel analiz yapamaz, dolayısıyla lifin asbest mi yoksa başka bir lifsi toz mu olduğu ayırt edilemez.

• Bu nedenle ortamda asbest olmasa bile yukarıdaki ölçülere uyan başka lifsi tozlar varsa, bunlar asbest lifi olarak sayılır.

• Sıfır (0) değeri elde edilemez, daima pozitif bir sonuç çıkar.

• Sonuçlar büyük oranda analistin tecrübesine bağlıdır; bu da yorum farklılıklarına neden olur.

🧪 SEM-EDX (Taramalı Elektron Mikroskobu)

• SEM-EDX hem morfolojik yapıyı hem de elementel bileşimi analiz eder.

• Sadece gerçek asbest lifleri tespit edilir ve konsantrasyona dahil edilir.

• Asbest dışı lifler elenir, bu sayede daha doğru ve bilimsel sonuçlar elde edilir.

• Bu yöntemle sıfır değeri ölçülebilir.

• Sonuçlar kişisel yorumlara değil, objektif bilimsel analizlere dayanır.

Genel Sonuç ve Öneriler

• Türkiye’de asbest çalışmaları sonrası ortamın güvenli kabul edilebilmesi için herhangi bir temiz ortam sınır değeri tanımlı değildir.

• Bu boşluk, uygulamada hem hukuki hem de teknik açıdan belirsizlik ve hata riskine yol açmaktadır.

• 0,1 lif/cm³ değeri, yalnızca KKD ile korunan çalışanlar için geçerli olup, temiz ortam standardı olarak kabul edilmesi yanlıştır.

• Avrupa Birliği, bu değeri 0,01 lif/cm³ seviyesine indirerek çok daha koruyucu bir yaklaşım benimsemektedir.

• Ortamın gerçekten temiz olduğunu ve riskin sıfırlandığını belirleyebilmek için, ölçümler SEM-EDX yöntemiyle yapılmalı ve asbest dışı liflerin hesaba katılmadığı doğru yöntemler tercih edilmelidir.

• Türkiye’de de bilimsel temelli, net bir temiz ortam sınır değeri tanımı yapılmalı, SEM-EDX gibi ileri analiz tekniklerinin kullanımı yaygınlaştırılmalıdır.